Αρχιτεκτονική Παράδοση

Στην ύπαιθρο του νομού και ιδιαίτερα στα ορεινά και ημιορεινά τμήματά της συναντούμε αξιόλογους παραδοσιακούς οικισμούς με ιστορικό, πολιτιστικό αλλά και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Συγκροτήθηκαν και εξελίχθηκαν στη διάρκεια των περασμένων αιώνων ως εστίες τοπικής γεωργικής -κτηνοτροφικής παραγωγής και εμπορικών συναλλαγών . Προσαρμοσμένοι στις κλιματικές συνθήκες της περιοχής, στη μορφολογία του εδάφους, στα υπάρχοντα υλικά κατασκευής, στον τρόπο διαβίωσης και στις ασχολίες των κατοίκων, έδωσαν ποικιλία τύπων παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, δείγματα των οποίων μπορεί κανείς να συναντήσει στο Παγονέρι, τα Λευκόγεια, το Περιθώρι, το Νευροκόπι, τον Γρανίτη, την Καλή Βρύση, την Καλλιθέα, τα Κοκκινόγεια, την Προσοτσάνη, τον Νικηφόρο, την Ψηλή Ράχη, το Τείχος, το Καπνόφυτο, τον Θόλο, την Πρασινάδα, την Κρήνη και τη Στέρνα.
Το αγροτόσπιτο ή καπνόσπιτο μάς βοηθάει να κατανοήσουμε τις παλαιότερες , κοινωνίες αυτού του τόπου, να γνωρίσουμε τις καθημερινές συνήθειες των ανθρώπων , της υπαίθρου, να εκτιμήσουμε τις τεχνικές τους και τους τρόπους οικοδόμησης.



Βοηθητικά κτίσματα του αγροτικού σπιτιού είναι οι στάβλοι, οι στάβλοι, οι αποθήκες , το πλυσταριό, ο φούρνος. Όλοι οι βοηθητικοί χώροι βρίσκονται μέσα στην αυλή του σπιτιού και περιστοιχίζονται από ψηλό μανδρότοιχο. Τα έπιπλα που διαθέτουν είναι τα απαραίτητα, απλά και λιτά, φτιαγμένα τις περισσότερες φορές από τους ίδιους. Ξύλινες εντοιχισμένες ντουλάπες ("μεσάνδρες"), ξύλινα ράφια για την τοποθέτηση σκευών, το "σεντούκι" (το μπαούλο), ο "σοφράς" (χαμηλό τραπέζι φαγητού), οι καναπέδες στρωμένοι με τα πολύχρωμα
Εκτός από τα αγροτικά σπίτια υπήρχαν και τα αρχοντικά του περασμένου αιώνα, κατοικίες εύπορων οικογενειών, "μπέηδων", καπνομεσιτών και γεωργοκτηνοτρόφων . 'Εχουν μεγαλύτερο όγκο από τα συνηθισμένα αγροτόσπιτα, καλύτερη κατασκευή, προσεγμένες λεπτομέρειες και αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία. Ο χώρος κάτω από το "χαγιάτι " είναι ανοικτός, ενιαίος με την αυλή, ενώ το "χαγιάτι " που καλύπτει όλη τη νότια όψη είναι κλεισμένο από πολλά
Ο όροφος διαθέτει συνήθως ένα ή δύο "μουσαφίρ-οντάδες" (δωμάτια για τους επισκέπτες) που χρησιμεύουν σαν χώροι υποδοχής ή ξεκούρασης. Κατασκευάζονται από "τσατμά" ( είδος ελαφράς τοιχοποιίας) πάνω σε πέτρινη βάση και έχουν αρκετά ανοίγματα σε όλους τους τοίχους, προσφέροντας ενδιαφέρουσα θέα. Διαθέτουν πλούσια διακόσμηση στα ταβάνια, στους τοίχους, στα ανοίγματα.